Troelstra roept op tot revolutie in Rotterdam

ROTTERDAM – SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra heeft bij een bijeenkomst in het Verkooplokaal in Rotterdam de aanwezige arbeiders opgeroepen tot revolutie. “Wij komen hier om te spreken op het ogenblik, dat ook ons, de arbeidersklasse, de macht in handen zal geven!”

De toespraak van Troelstra werd met luid gejuich ontvangen. “Bezoedelt deze grote tijd niet door onwaardige daden; laat er eenmaal worden gezegd: het Nederlandse proletariaat toonde zich berekend voor zijn taak, de Nederlandse proletarische revolutie is geweest het gloriepunt in de geschiedenis van Nederland!”, aldus de socialist.

De oproep van SDAP-voorman kan gezien worden als een gevolg van de recente nationale en internationale ontwikkelingen. De ellende van de Wereldoorlog die de afgelopen vier jaar Europa heeft getroffen, lijkt tot een uitbarsting van volkswoede te hebben geleid. Overal gaan mensen de straat op. Het is onrustig bij de Centralen, Duitsland en Oostenrijk-Hongarije. Maar ook bij de geallieerden (Entente) mogendheden zoals België en Engeland zijn er rellen.

Ondanks de neutraliteit van Nederland is de oorlog niet zonder gevolgen gebleken in ons land. Er heerst grote werkloosheid en door een tekort aan levensmiddelen heerst er honger. De onrust neemt dan ook hier toe.

Op 25 oktober was in Harskamp bijvoorbeeld roerden namelijk gemobiliseerde soldaten zich uit protest tegen het intrekken van verloven en tegen de slechte voeding. Ze boycotten de legerleiding en uiteindelijk gingen zelfs enkele barakken en een kantine in vlammen op.

Bij de SDAP zijn dit allemaal tekenen van de naderende wereldrevolutie die werd voorspeld door de grote ideoloog Karl Marx.

Manifest

Vorige week kwam Troelstra in het partijbestuur met een manifest gericht op die revolutie. Niet iedereen in het partijbestuur was het de fractievoorzitter eens.

Een dergelijke ontwikkeling in een democratisch land als Nederland wordt door die sociaaldemocraten onwaarschijnlijk geacht. Een paar dagen later waarschuwde Troelstra ook in de Tweede Kamer voor de spanning in het land.

“Voelt gij niet langzamerhand, door de gebeurtenissen van de laatste tijd, dat gij staat op een vulkaan?”

(Troelstra, Tweede Kamer, 05-11-1918)

Maatregelen

Het bericht dat twee dagen geleden de Duitse keizer Wilhelm II is afgetreden heeft de onrust alleen maar vergroot.

Verschillende bestuurders hebben maatregelen getroffen om een eventuele machtsovername in Nederland door de arbeidersklasse zo ordelijk mogelijk te laten verlopen.

De Rotterdamse Burgemeester Zimmerman heeft SDAP-leider Heijkoop en Brautigam uitgenodigd om een mogelijke machtswisseling te bespreken.

“Hij sprak daarna uitvoerig over de moeilijke gang van zaken, als er een revolutionaire beweging kwam, en meende ons tal van wenken te moeten geven, voor als het zoover kwam. Wij moesten dan vooral oppassen de stations te bezetten. Wij moesten vooral zorgen, dat er verbinding bleef met het platteland, voor levensmiddelenaanvoer. Wij moesten vooral dan de wilde hartstochten der massa, (honger – geslachtsdrift) in toom houden en wij konden dan en moesten dan vooral voor orde en regelmaat zorg dragen”.

(Heijkoop)

Werkgevers en bestuurders volgde het voorbeeld van de Rotterdamse burgemeester en gingen in gesprek met vertegenwoordigers van de arbeidersbeweging.

Dat was voor de socialisten een teken dat juist Rotterdam klaar was voor de revolutie. De belangrijkste punten zijn volgens de socialisten:

– Onmiddellijke demobilisatie

– Onmiddellijke invoering van het algemeen vrouwenkiesrecht

– Afschaffing der Eerste Kamer

– Socialisatie van alle bedrijven die daarvoor in aanmerking komen

– Snelle en afdoende voorziening in de woningnood

– Invoering van staatspensionering op 60-jarige leeftijd

– Onverwijlde invoering van de wettelijke 8-urendag

– Volledige werklozenzorg

De situatie is ook besproken in de ministerraad. Minister-president Ruijs de Beerenbrouck vertelde de aanwezige ministers dat er gesproken is over de handhaving van de openbare orde.

Al deze ontwikkelingen sterken de mening van Troelstra die hij in Rotterdam heeft uitgesproken: de sociaaldemocraten moeten de leiding grijpen.

Politieke partijen zijn dan ook erg benieuwd naar wat Troelstra gaat uitspreken morgen gaat zeggen in de Tweede Kamer.

Hoe ging het verder?

Troelstra zou zijn redevoering in Rotterdam inderdaad de volgende dag 12 november dunnetjes overdoen in de Tweede Kamer. De aanwezige ministers en Kamerleden houdt hij voor:

“Uw stelsel, mijne heeren, uw burgerlijk stelsel, is langzamerhand vermolmd en verrot!’ (…) Wij gevoelen ons thans niet alleen voor onze eigen klasse verplicht te grijpen naar de staatsmacht, maar wij meenen ook, dat het Nederlandsche volk voor het heden en voor de toekomst geen grootere dienst kan worden bewezen dan wanneer men ons in staat stelt dien doorslaanden invloed op de verdere ontwikkeling van ons volk uit te oefenen, die voor de verwezenlijking van onze voornaamste eischen onverbiddelijk noodzakelijk is. Hiermede, Mijnheer de Voorzitter, meen ik voldoende nader te hebben verklaard wat ik in mijn eerste redevoering hier uitte. Ik meen te hebben aangegeven, welke motieven en rechtsgronden wij hebben, wanneer wij de modern georganiseerde arbeiders oproepen om het werk eener staatkundige revolutie in Nederland te aanvaarden.”

Het enthousiasme van zijn toehoorders een dag eerder stond in schril contrast met de reactie in de Tweede Kamer. Daar overheerste verbazing en zelfs woede. Niet alleen bij de andere partijen maar ook binnen zijn eigen SDAP. De latere premier Willem Drees, op dit moment nog een neutrale stenograaf, vond dat SDAP-Kamerlid Schaper zijn fractievoorzitter “tot bedaren moest brengen”.

De regering houdt desalniettemin rekening met het ergste. Er worden extra troepen gestuurd naar Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Toch leken alleen de arbeiders in Amsterdam en Rotterdam gehoor te geven aan de oproep van Troelstra. In de hoofdstad werd er op een protestbijeenkomst bijvoorbeeld geluisterd naar toespraken van o.a. Henriette Roland Holst en “us verlosser” Ferdinand Domela Nieuwenhuis.

Een aansluitende tocht na door Amsterdam eindigde op de Mauritskade waar soldaten het vuur openden. Het resultaat is vier doden en tientallen gewonden.

Contrarevolutie

De tegenbeweging lijkt wat dat betreft succesvoller. Met vanuit confessionele hoek wordt er gemobiliseerd tegen een linkse machtsovername. Duizenden melden zich voor de Bijzonder Vrijwillige Landstorm een initiatief van politici vanuit de CHU en ARP. Op 17 november komen er zo’n 40.000 mensen af op een manifestatie in Amsterdam georganiseerd door de katholieken. De klapper is echter het nationaal eerbetoon aan koningin Wilhelmina in Den Haag een dag later (foto onder). Een grote menigte met versierd met oranje en de nationale driekleur juichen hier de vorstin en haar jonge dochter Juliana toe.

Lees verder: Tienduizenden verklaren steun aan Wilhelmina na oproep tot revolutie

De revolutie van Troelstra lijkt als een nachtkaars uit te gaan.  De kreet is zelfs: “De uitwerking van Troelstra’s woorden heeft bewezen dat Nederland voor geen Revolutie behoeft te vreezen” zoals te lezen op speciale gedenkborden die gemaakt werden.

Zelfs Troelstra gaf al vrij snel toe hij misschien een vergissing had begaan. Al op 13 november moest hij in de Tweede Kamer zichzelf verdedigen door te melden dat hij de dag ervoor echt niet over een revolutie of staatsgreep had gesproken. Later stelde hij in zijn memoires dat het enthousiasme van de menigte in Rotterdam op 11 november hem misschien heeft beïnvloed.

“Onvergetelijk is mij de aanblik van deze zaal opgetogen en doelbewuste mannen en vrouwen; achter slechts enkele rijen stoelen stond de massa schouder aan schouder en met ongekend vuur klonken onze strijdliederen uit de wachtende menigte op. Onder den indruk van de berichten uit Duitschland, waar Ebert rijkskanselier was geworden en de roode vlag van het keizerlijk paleis wapperde, zongen de arbeiders…. ‘En de Internationale zal morgen heerschen op aard.’ (…) Toen heb ik het woord gekregen en de redevoering gehouden, die deze menschen van mij verwachtten en die recht kwam uit mijn hart, zonder door het nuchtere verstand te zijn gekontroleerd. Ik miste, zooals ik reeds zeide, in die dagen een rem en liet mij – iets wat, ik geef het toe, den politikus niet mag overkomen – door de grootheid van het oogenblik en door de geestdrift van mijn kameraden vóór mij meeslepen. Doch ik ondervond een eenheid met mijn hoorders, als ik nog niet had gekend en ik moet aan dezen avond blijven denken, als aan één van de mooiste oogenblikken van mijn leven. Mijn woorden verdienden ongetwijfeld kritiek van taktischen en organisatorischen aard, maar zij gaven uiting aan het beste, wat er in de harten der socialistische arbeiders leefde.

Troelstra’s oproep zou grote politieke gevolgen hebben. Sociale hervormingen werden doorgevoerd om zo de voedingsbodem van de onvrede bij de arbeiders weg te nemen. De SDAP zou echter de rekening moeten betalen voor de misstap van hun voorman, die wel nog mocht aanblijven.

De partij die zo hard had gestreden voor het algemeen kiesrecht om zo de stem van de arbeiders in het parlement te laten horen en mogelijk via die weg te kunnen regeren, werd nu door de andere partijen niet meer serieus genomen als coalitiegenoot. Het zouden de confessionelen zijn die vooral profiteerden van het nieuwe kiesstelsel. De SDAP stond buitenspel.

De toespraak van Troelstra in de Tweede Kamer zou de geschiedenis ingaan als “de vergissing van Troelstra”. Maar zonder het enthousiasme van zijn Rotterdamse toehoorders een dag eerder was die vergissing wellicht nooit begaan.

Bronnen:

Andere Tijden – Troelstra’s tragedie

Pieter Jelles Troelstra – Gedenkschriften

Historisch Nieuwsblad – 10 oktober 2010 – Troelstra’s vergissing

Auteur: Drs. Allard Schellens

Gepubliceerd op: 01-10-2018

Verhaalnummer: 223