Spaansche Griep slaat keihard toe; alleen al in Rotterdam zeker 40 doden per dag

Rotterdam – De Spaansche Griep slaat ongekend hard toe in ons land. Uit de laatste cijfers van de gezondheidscommissie van de gemeente Rotterdam is het aantal doden per dag gestegen van gemiddeld 20 naar 40. Uit andere steden worden vergelijkbare cijfers verwacht. 

Zie onder dit artikel de tijdlijn over de ontwikkeling van de Spaansche Griep in Zuid-Holland toe nu toe.

De Spaansche Griep dook deze zomer voor het eerst op in ons land, vooral onder militairen. Mensen kregen hoge koorts, maar de ziekte kostte relatief weinig levens. In heel Nederland kwamen tot september 815 mensen in ons land om het leven.

Aan het einde van de zomer leek de Spaansche Griep grotendeels verdwenen. Maar in oktober keerde de ziekte terug, vaak in combinatie met longontsteking. Dat zorgde voor een forse stijging van het aantal sterfgevallen. De gemeente Rotterdam waarschuwt nu dat het aantal sterfgevallen per dag in de stad in korte tijd is verdubbeld van 20 naar 40.

Alleen al in de maand oktober overleden 3208 mensen met de Spaansche Griep. Over deze maand kunnen nog geen voorspellingen gedaan worden. 

In Rotterdam stierven van juli tot en met september 90 mensen aan de griep. Afgelopen maand was dat er alleen al 110. De slachtoffers zijn vooral volwassenen tussen de 20 en 40 jaar. 

Ontstaan

De ziekte is waarschijnlijk onstaan in de Verenigde Staten, in soldatenkampen. Militairen die werden ingezet in Europa om te vechten in de grote oorlog, hebben de ziekte waarschijnlijk meegenomen. In juni dook de ziekte op in Spanje, waar deze in aantallen enorm om zich heen greep. In enkele weken werden honderdduizenden mensen ziek. 

Daarna dook de ziekte op in Duitsland, Groot-Brittannië, Zweden en Zwitserland. Waarschijnlijk was de ziekte daar al eerder, maar verscheen het daar niet in de media, omdat het een negatief effect zou hebben op het thuisfront, tijdens de oorlogshandelingen. 

In landen waar de oorlog niet was uitgebroken (zoals Nederland, Spanje, Zwitserland en Zweden) werd wel uitgebreid geschreven over de ontwikkeling van de ziekte. Die verspreidde zich vooral onder miltiairen, die in grote barakken bij elkaar zitten, mensen die gevlucht zijn voor het oorlogsgeweld en onder mijnwerkers in Zuid-Limburg. Korte tijd later raakten ook burgers besmet. 

Ontregeling dagelijks leven

Door het hoge aantal ziektemeldingen is het dagelijks leven in ons land behoorlijk verstoord. Winkels blijven dicht, omdat de exploitanten ziek zijn. Post wordt met vertraging bezorgd en ook het openbaar vervoer heeft fors te kampen met ziekteuitval en de telefoondienst werkt ook met vertraging. Zelfs in ziekenhuizen ontstaan problemen door het hoge aantal ziektegevallen. 

In sommige gemeenten zijn maatregelen genomen om het aantal nieuwe ziektegevallen terug te dringen. In Den Haag zijn gisteren de scholen gesloten. In Leiden is de Universiteit dicht. In Utrecht is een schoolverbod opgelegd aan leerlingen uit gezinnen waar de ziekte heerst. De gemeente Rotterdam heeft dat ook overwogen, maar laat weten dat het juridisch niet haalbaar is. 

De maatregelen zijn vooral een gemeentelijke aangelegenheid, omdat daar de eindverantwoordelijkheid ligt. Vanuit de landelijke overheid komt vooral het advies om drukke gelegenheden te mijden.

Dit artikel gaat verder onder deze advertentie

TIJDLIJN SPAANSCHE GRIEP IN NEDERLAND

Hier een topografisch overzicht van alle meldingen tot nu toe(!) in het Rotterdamsch Nieuwsblad over de Spaansche Ziekte in Zuid-Holland.

Blauw: eerste golf (t\m augsutus 1918), Rood: tweede golf (vanaf september 1918)

Nadat de ziekte eerst opdook in de Verenigde Staten in een aantal legerbarakken, komen de eerste Europese meldingen uit Spanje, aan het einde van mei. Binnen een paar dagen neemt het aantal gevallen van de ‘mysterieuze ziekte’, zoals deze toen nog genoemd werd, toe van 10.000 tot 100.000. Weer een week later gaat het om 200.000 zieken. Sterfgevallen zijn er dan nog nauwelijks. 

Begin juni sluit Frankrijk de grens met Spanje. Maar een paar weken later duikt de ziekte op in Duitsland, Italië en Zweden. Begin juli worden ook de eerste gevallen gemeld in Engeland en Zwitserland. De ziekte komt vooral voor onder militairen en bij grote bedrijven als fabrieken.

Het lijkt dan een kwestie van tijd tot de ziekte ook in Nederland opduikt. Dat gebeurt eerst in een Engels gevangenenkamp in Groningen en bij de staatsmijnen in Zuid-Limburg. Een week later komen ook de eerste gevallen voor in Zuid-Holland. 

18-07-1918 – In Delft worden de eerste gevallen gemeld van de Spaansche griep. Het gaat om 7 mensen in een huisje, ergens in de stad. 

19-07-1918 – Ook in Rotterdam komen de eerste meldingen binnen van de Spaansche Griep. Volgens het Rotterdamsch Dagblad gaat het om ‘eenige gevallen, onder andere een aan den Bergweg’

20-07-1918 – Het aantal gevallen van de Spaansche Griep breidt zich uit in Rotterdam. Een bode van het stadhuis ging een dag eerder ziek naar huis aan het Oosteinde. Een dag later blijkt dat hij de Spaansche Griep had. Thuis waren nog drie anderen ook ziek. In de loop van de dag melden nog vier medewerkers van het stadhuis zich ziek. 

In Hoek van Holland komen nog eens 120 gevallen voor van de Spaansche Griep, vooral onder militairen. De grote loods van de Holland-Amerika-Lijn wordt ingericht als noodziekenhuis. 

In de Oranjekazerne in Den Haag worden 28 gevallen vastgesteld van de Spaansche Griep. 

In Leerdam zijn 100 militairen ziek. 

22-07-1918 – Pernis: 3 gevallen van de Spaansche Griep. Gorinchem: meerdere gevallen van de Spaansche Griep. In Rotterdam worden ook gevallen gemeld aan de Schiebroekselaan.

23-07-1918 – In Den Haag is het aantal gevallen van de Spaansche Griep verder toegenomen. Het gaat vooral om ‘lichte gevallen’. Numansdorp: 8 gevallen.

25-07-1918 – Een man uit Poortugaal wordt onwel bij het Maasstation in Rotterdam. Hij wordt overgebracht naar het Sint Franciscusgasthuis. Dirksland: bij drie gezinnen wordt de Spaansche Griep vastgesteld. Brielle: 2 gevallen. Giessendam: 25 gevallen. 

26-07-1918 – Oltgensplaat: uitbraak van de Spaansche Griep onder de aldaar gestationeerde militairen.

In Delft gaat het om ongeveer 200 gevallen. Vijf ambulancens rijden af en aan om patiënten over te brengen naar het ziekenhuis. Het zijn vooral soldaten die ziek zijn. Onder de burgerij valt één dodelijk slachtoffer te betreuren.

In Leiden zijn zestig militairen ziek. Alblasserdam: enkele gevallen van de Spaansche Griep. In Hellevoetsluis zijn de scholen gesloten vanwege de uitbreiding van het aantal ziekten. Naast de Spaansche Griep heerst daar ook difterie en roodvonk.

27-07-1918 – In Dordrecht is bij zeker 200 militairen de Spaansche Griep vastgesteld. Meerdere kazernes zijn ontruimd en ingericht als noodhospitaal. Huisartsen uit Dordrecht en Dubbeldam helpen bij het verzorgen van de zieken, omdat sommige militaire artsen ook ziek zijn geworden. 

29-07-1918 – Sommelsdijk/Middelharnis: 15 nieuwe gevallen van de Spaansche Griep. Lekkerkerk: aantal gevallen van Spaansche griep neemt toe. In Delft lijkt het aantal gevallen van de ziekte af te nemen. Er liggen nog 131 mensen in de ziekenhuizen met de Spaansche Griep. 

De media waarschuwen voor aanbieders van valse geneesmiddelen tegen de Spaansche Griep. Er wordt met name gewaarschuwd voor de Electro-Hoömathie van Graaf Mattei uit Italië. Er worden rode en blauwe flesjes aangeboden met bewerkt water. “Pure kwakzalverij” zegt dokter Premsela in het Handelsblad. 

30-07-1918 – Steeds meer gevallen van de Spaansche Griep in Rotterdam. In de Rosestraat kregen drie jongetjes tegelijkertijd de ziekte. Bij Van der Bergh’s Limited zijn 197 mensen afwezig door ziekte. Bij de firma A. Driessen en Zoon hebben 57 meisjes zich ziekgemeld, vanwege de Spaansche Griep. 

31-07-1918 – In Nieuwerkerk aan den IJssel zijn meerdere gevallen vastgesteld van de Spaansche Griep. Ook in Bergschenhoek is de ziekte vastgesteld. In Hellevoetsluis en Nieuw-Hellevoet gaat het om 6 gevallen. In Delft is een bewoner van het Koningsplein aan de Spaansche Griep overleden

01-08-1918 – Er komt geen einde aan het aantal nieuwe gevallen onder de militairen in Gouda. Zeker 100 soldaten zijn ziek. Ook onder de burgerbevolking heerst de griep. In Delft gaat het om zeker 200 gevallen bij de Rijksconstructie-werkplaatsen.

In Ammerstol, Schoonhoven en Puttershoek komt de ziekte nu voor. In Rotterdam is de vader van een huisgezin aan de Bloklandstraat aan de ziekte overleden. 

02-08-1918 – Bij de RETM in Rotterdam heeft de Spaansche Griep dusdanig toegeslagen dat ook kantoorpersoneel wordt ingezet als chauffeur of conducteur. Door het hoge aantal zieken zijn alle verloven ingetrokken. Bij de Rotterdamse snoepfabriek Jamin zijn meerdere meisjes afwezig.

In Rotterdam zijn opnieuw nieuwe gevallen vastgesteld aan de Van der Duynstraat, de Jacob Catsstraat, de Nicolaas Zasstraat, de Vijverhof en de Mathenesserlaan. 

In Maassluis is de Spaansche Griep vastgesteld bij enkele gezinnen. In Numansdorp is een meisje van 12 aan de ziekte overleden. 

03-08-1918 – Meldingen van de Spaansche Griep uit Klaaswaal en Noordwijk.

Het leger heeft maatregelen genomen om de verspreiding van de Spaansche Griep een halt toe te roepen. Zieken worden in afzonderlijke barakken worden verpleegd. Of de volgende lichting op het geplande tijdstip zal worden opgeroepen is nog niet duidelijk. 

05-08-1918 – Op de Goudschensingel in Rotterdam is een vrouw op straat in elkaar gezakt. Ze is naar het ziekenhuis gebracht. Waarschijnlijk is ze het slachtoffer geworden van de Spaansche Griep. 

In een kamp met Belgische vluchtelingen in Gouda is de ziekte uitgebroken. Zeker 165 mensen zijn ziek. 

In Vlaardingen en Alblasserdam neemt het aantal ziektegevallen sterk toe. In een gezin in Gouda zijn tien kinderen ziek. 

06–08-1918 – Tijdens een dienst in de Oosterkerk in Rotterdam werden vier kinderen onwel, waarschijnlijk door de Spaansche Griep. Ze moesten de kerk worden uitgedragen. 

In het gemeenteziekenhuis in Den Haag gaat de Spaansche Griep ook rond onder het personeel. Dat gaat ten koste van de verzorging van de zieken. 

07-08-1918 – Onder de burgers van Numansdorp neemt het aantal zieken snel toe. In meerdere gezinnen zijn 3 tot 4 personen ziek. Ook op Flakkee komt de ziekte voor in vrijwel alle dorpskernen. 

Door het grote aantal zieken op de redactie van de Goudsche Courant, is deze krant gisteren niet verschenen. 

08-08-1918 – In het Westland neemt het aantal gevallen van de Spaansche Griep zsnel toe. In ‘s-Gravenzande en in Loosduinen stijgt het aantal sterk.

In Papendecht is een Belgische vluchteling overleden. In Rockanje zijn zeker 7 burgers ziek. In Brielle gaat het om zeker 40 militairen. In Vlaardingen zijn het er zeker 200.

09-08-1918 – Er is geen sprake van een grote oversterfte door de Spaansche Griep, ondanks het grote aantal besmettingen. Volgens de gemeente Rotterdam is het sterftecijfer met ‘slechts 41’ gestegen

10-08-1918 – In Sommelsdijk en Middelharnis neemt het aantal zieken nog altijd toe. Het aantal ligt daar boven de 100. In Noordwijk zijn zestig zieken opgenomen in de openbare school. In Oud-Beijerland zijn twee mensen aan de Spaansche Griep overleden.

13-08-1918 – In de gemeente IJsselmonde breidt het aantal gevallen van de Spaansche Griep verder uit. Er is ook een man van 41 overleden. In het militair hospitaal in Delft overleed een soldaat aan een longontsteking, in combinatie met de Spaansche Griep.

14-08-1918 – In Vierpolders is de lagere school gesloten vanwege de Spaansche Griep. De school wordt nu ingericht als noodhospitaal voor zieke militairen. De gemeente Den Haag laat weten dat daar nog elke dag honderd nieuwe gevallen van de Spaansche Griep worden gemeld. 

15-08-1918 – In sommige plaatsen, als Noordwijk neemt het aantal gevallen van de Spaansche Griep af.

In de periode na 15 augustus neemt in meer plaatsen het aantal zieken snel af. Er komen wel nog wat meldingen binnen van mensen die zijn overleden aan de ziekte. De ziekte lijkt dan ongeveer twee maanden weg te zijn. Eind september komen de eerste meldingen uit Spanje dat de ziekte weer in hevigheid begint toe te nemen. Nederland volgt enkele weken later. 

15-10-1918 – In Leiden wordt een tweede golf van de Spaansche Griep gemeld. De ziekte is, melden artsen, minder goedaardig dan de eerste maal. In Schoonhoven slaat de ziekte opnieuw fors toe. De scholen zijn daarom gesloten. 

17-10-1918 – Onder het tramspersoneel in Rotterdam trampersoneel is het aantal zieken in een week tijd verdubbeld, van 100 naar 200. Vaak gaat de ziekte nu gepaard met een longontsteking. Huisartsen zijn vrijwel heel de dag in de weer om huisbezoeken af te leggen. 

19-10-1918 – In Schiedam zijn alle scholen gesloten vanwege de toename van het aantal besmettingen met de Spaansche Griep. Er worden al enkele sterfgevallen gemeld. 

22-10-1918 – De gemeente Lekkerkerk laat weten dat er in het dorp zeker 1000 gevallen zijn gemeld van de Spaansche Griep. Het dodental ligt al op 10.

24-10-1918 – In kantoren en op scholen in Rotterdam ‘zijn de absenties talrijk’ door de Spaansche Griep. Een maatregel zoals deze in Utrecht wordt uitgevoerd, om kinderen uit gezinnen met besmettingen te weren van school, is nog niet aan de orde, laat de gemeente weten. 

29-10-1918 – In Sliedrecht stijgt het aantal gevallen van de Spaansche Griep. Er zijn ongeveer 2000 zieken. Veel winkels zijn dicht, omdat de uitbaters ziek zijn. 

30-10-1918 – Hoe snel het kan gaan met de ziekte blijkt in Capelle aan den IJssel. Aan de Oudelaan zijn in drie dagen tijd een weduwe, haar zoon en dochter overleden. De overgebleven dochter is ondergebracht bij de zus van de weduwe. 

In het Carmélitesenziekenhuis in Leiden komen veel ziektegevallen voor onder het personeel. Twee zusters zijn inmiddels overleden. In Ridderkerk, Hendrik-Ido Ambacht, Heerjansdam, Groote Lindt, Kleine Lindt en Zwijndrecht komt de Spaansche Griep op grote schaal voor. Er komen vaak meerdere mensen om per gezin. 

31-01-1918 – De gemeente Den Haag overweegt alle scholen te sluiten. Er wordt gesproken over een programma om de kinderen in de buitenlucht bezig te houden. 

01-11-1918 – Alle scholen in Den Haag worden gesloten. Ook de ‘openbare inrichtingen’ gaan per direct dicht. 

Spaansche griep versus corona: de verschillen en overeenkomsten

Voor de negende aflevering van de Dagvantoen-podcast spraken we met historicus en politiek-analist Ivo van de Wijdeven. Hij schreef meerdere artikelen over de Spaansche Griep.

Zijn de twee uitbraken met elkaar te vergelijken?

“Ja. Er zijn overeenkomsten, maar er zijn ook grote verschillen. Medici stonden bijvoorbeeld lange tijd voor een raadsel. Ze hadden geen idee dat de ziekte door een virus werd overgedragen. Een vaccin kende men niet. Eigenlijk stonden de artsen toen met lege handen.”

Wat zijn de overeenkomsten?

“De snelheid waarmee de ziekte toen zich verspreidde. En ook al wist men nog niet hoe het virus precies in elkaar zat, de basismaatregelen waren hetzelfde. Vermijd drukke plaatsen, zorg voor hygiëne in huis en zorg voor ventilatie.”

Hoe kon het gebeuren dat de ziekte zich toen zo snel wist te verspreiden?

“Dat heeft echt met de tijd te maken. Het was aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Duitsland was bezig met een laatste poging om de Eerste Wereldoorlog te winnen. Daardoor was er sprake van een enorme troepenverplaatsing en de bijbehorende vluchtelingenstroom. Ook werden grote hoeveelheden Amerikaanse troepen overgescheept naar Europa. Dat zorgde ervoor dat de ziekte zich snel kon verspreiden. De situatie aan het front was niet echt hygiënisch en ook de Nederlandse barakken waren oud en tochtig. Dan gaat het heel hard.”

Greep de overheid meteen in?

“Eigenlijk niet. Er kwamen alleen maar wat adviezen. Er was ook wel kritiek op de overheid over het uitblijven van maatregelen. Daar zit ook wel een reden achter. De volksgezondheid was vooral een taak van de gemeente. Dat veranderde wel na de uitbraak van de Spaansche Griep.”

Was er toen ook al sprake van complotdenken?

“Zeker. In Amerika gingen sommige mensen ervanuit dat de ziekte werd verspreid door de aspirine-fabrikant Bayer, een Duits bedrijf. Dat zou in opdracht van de Duitse keizer de ziekte in de aspirinetabletten doen. In ons land gingen de geruchten dat de ziekte afkomstig van gifdampen van het slagveld. De lucht van de rottende lijken zou de ziekte verder doen verspreiden. Verder waren er ook tal van voorbeelden van zogenaamde middelen tegen de ziekte. Mensen spoten bijvoorbeeld kwikzilver in, een middel dat dodelijk kan zijn. Het is vergelijkbaar met de hydrochloroquine, waar de Amerikaanse president Trump het in de beginfase van de coronauitbraak over had.”

We zitten inmiddels in de vierde golf van de pandemie. Hoeveel golven kende de Spaanse Griep?

“Drie. De ziekte dook op in de zomer van 1918. Toen was er in oktober/november een tweede golf, die veel slachtoffers maakte. En in april 1919 kwam er nog een derde golf.”

Was die tweede golf een variant, zoals we nu ook omicron- en de delta-variant kennen?

“Dat is moeilijk na te gaan, omdat de medische wereld nog niet zo ver was. Men dacht dat we van de ziekte afwaren, maar ook hierbij speelt de Eerste Wereldoorlog weer een rol. Het Duitse offensief was mislukt en dankzij de Amerikaanse troepen werden de Duitsers verdrongen. Die troepenbewegingen zorgden er weer voor dat er ook weer een vluchtelingenstroom op gang kwam. De eerste berichten van de tweede golf komen uit Spanje, maar of het daar is ontstaan is onduidelijk. In Frankrijk, Duitsland en de Verenigde Staten kwam de ziekte ook voor, maar daar verscheen toen niets in de pers. Ze waren bang dat het slecht zou zijn voor het moraal. Soldaten moesten blijven doorvechten en ook de oorlogsindustrie moest door blijven draaien. In de VS werden pas na de wapenstilstand van 11 november de eerste maatregelen genomen. In landen waar geen oorlog was, zoals Nederland en Spanje werd er wel over geschreven.”

Hoe heftig was de tweede golf?

“De ziekte had zich ontwikkeld tot een enorm dodelijke ziekte. Alleen al in de maand november gingen meer dan 10.000 Nederlanders door aan de ziekte. Dat ging heel abrupt. Er zijn verhalen bekend van een huisarts die in de morgen vaststelde dat een gezin ziek was. Hij adviseerde bedrust, ventilatie, bekende dingen. Soms nog een lepeltje hoestdrank tegen de klachten. De volgende dag moest hij het overlijdenscertificaat van het heel gezin tekenen. Zo snel ging het toen.”

Waarom was de tweede golf zoveel dodelijker?

“Dat is niet duidelijk. Wel weten we dat mensen nogal verzwakt waren. Nederland deed weliswaar niet mee met de Eerste Wereldoorlog, maar er was wel veel op rantsoen. Mensen kregen niet meer dan 200 gram brood per dag en 300 gram vlees per week. Dat is niet goed voor de weerstand.”

Brak toen paniek uit?

“De ongerustheid nam toe. Maar de overheid nam nog steeds geen stappen. Die was bezig met andere dingen. Jelle Pieters Troelstra had de revolutie uitgeroepen in Rotterdam. Een week later werd in Den Haag een tegendemonstratie gehouden met 40.000 mensen. En dat was twee weken na de dodelijkste week van de uitbraak. Ook een paar weken later organiseert de overheid een nationale biddag. De overheid roept bedrijven op om iedereen vrij te geven, zodat mensen naar de kerk kunnen om te bidden voor de mensen die zijn overleden.”

Wanneer was de Spaanse Griep echt verdwenen?

“De Spaanse Griep is nooit echt weggegaan. Het virus muteerde tot de wintergriep die we elk jaar voorbij zien komen. Het heeft de code H1N1 gekregen. Het idee is dat ongeveer een derde van de wereldbevolking de Spaanse Griep heeft gehad. Er kwamen tussen de 17 en 100 miljoen mensen door om het leven. Dat zijn er heel wat meer dan de vijftien miljoen die door de Eerste Wereldoorlog om het leven zijn gekomen. In Nederland gaat het om 38.000 slachtoffers. Ons land had toen zes-en-een-half miljoen inwoners, ongeveer een derde van nu. De coronapandemie heeft in ons land ruim 20.000 levens gekost.”

Hoe kijk je met deze kennis naar de coronapandemie?

“Men heeft niet teveel geleerd van het verleden. Toen was er al sprake van een grensoverschreidend virus. Na de Spaanse griep heeft men besloten om de volksgezondheid op landelijk niveau op te richten. En ook de volkenbond heeft in de beginperiode tyfusepidemiën bestreden. We weten nu veel meer. Maar daar gebruik van. Maar de meeste landen doen het nu allemaal op eigen wijze.”

Bronnen: Voor de tijdlijn zijn krantenartikelen