DEN HAAG – Bij de Gevangenpoort in Den Haag zijn de twee politieke broers De Witt gedood. Een menigte zou zijn opgehitst door aanhangers van politieke tegenstanders, de Orangisten. In de menigte waren ook leden van de Haagse schutterij.
Cornelis was kort daarvoor door de rechter verbannen uit de Nederlanden na een rechtszaak over moordplannen op Stadhouder Willem III. Johan de Witt, de pas opgestapte politiek leider van de Republiek, had net zijn broer bezocht. Beide lichamen zijn zeer zwaar toegetakeld door de losgeslagen menigte.
De twee Dordtse broers werden door de menigte verantwoordelijk gehouden voor de erbarmelijke staat waarin het land zich bevindt. Het oosten van het land is de afgelopen weken ingenomen door de legers van Frankrijk, Münster en Keulen.
Volgens politiek deskundigen kan deze politieke moord gezien worden als het hoogtepunt (of dieptepunt) van de strijd tussen de aanhangers van Oranje en de Staatsgezinden.
Willem III, Stadhouder der Nederlanden. Maker: Godfried Kneller (rond 1680)
Oranjes buitenspel
Na de dood van Stadhouder Willem II werd besloten voorlopig geen nieuwe aan te wijzen. Zijn zoon, Willem III werd pas een paar dagen na de dood van zijn vader geboren. Vijf jaar geleden werd door het gewest Holland ook het Eeuwig Edict aangenomen, waarin werd afgesproken dat er nooit meer een stadhouder zou komen.
Nadat in april van dit jaar Engeland, Frankrijk, Keulen en Münster de oorlog verklaarde aan de Nederlanden, ging het hard. Een aanval vanaf zee werd afgeslagen, maar het landleger was verwaarloosd.
Dit artikel gaat verder onder deze advertentie
Op 12 juni stak het Franse leger de Rijn over bij Lobith. Binnen een week werden steden als Arnhem, Zutphen, Deventer, Zwolle en Utrecht ingenomen. Veel steden boden geen weerstand, maar dat weerhield de Fransen er niet van om behoorlijk huis te houden. Huizen worden in brand gestoken, met de bewoners er nog in, vrouwen en meisjes worden verkracht.
Holland is dan nog veilig, omdat de Hollandse Linie onder water wordt gezet. Maar omdat het maar heel langzaam gaat, breekt de paniek los in de Hollandse steden. Steeds meer mensen wijzen naar toenmalig premier Johan de Witt.
Dat wordt nog eens versterkt door de vredesgesprekken die gestart worden met Frankrijk. Ook al was De Witt tegen, hij wordt er wel op aangekeken. Steeds meer mensen willen ook dat de inmiddels 21-jarige Willem III wordt aangewezen als leider van het leger.
Johan de Witt. Maker: Adriaen Hanneman (1604 – 1671)
Aanslag
Ongeveer twee maanden geleden was er de eerste aanslag op de gebroeders De Witt. In Den Haag wordt Johan de Witt neergestoken.
Hij was onderweg met zijn knecht van het Binnenhof naar zijn huis aan de Kneuterdijk. Daar werd hij aangevallen door vier mannen. Hij werd gestoken in zijn rechterzij en linkerschouder.
Op hetzelfde moment vindt er ook een aanslag plaats op zijn broer Cornelis in Dordrecht. Vier jongemannen dringen het huis van de Dordtse stadsbestuurder binnen, maar worden verdreven door de wacht.
Johan de Witt overleefde de steekpartij, maar moest tot 1 augustus op bed blijven liggen om te herstellen.
Dit artikel gaat verder onder deze advertentie
Pamfletten
Voor de aanval op Johan de Witt werd een man opgepakt. Acht dagen later werd hij ter dood gebracht.
Een predikant in Den Haag verspreidt kort daarop een pamflet, waarin de veroordeelde wordt verheerlijkt. Daarna volgen nog veel meer pamfletten, waarin de broers meerdere beschuldigingen aan hun adres krijgen.
Stadhouder Willem III, die grotendeels door Johan de Witt is opgevoed en inmiddels de leeftijd van 21 jaar heeft bereikt, weigerde zich openlijk uit te spreken tegen de lastercampagne tegen de bedreigingen en beschuldigingen richting de gebroeders De Witt.
Zonder Johan de Witt aan het roer besloot de Staten-Generaal in te gaan tegen het Eeuwig Edict. Willem III werd gevraagd om weer Stadhouder te worden. Een paar dagen later besluit Johan de Witt om zijn ontslag in te dienen.
Moordplannen
Een kleine maand geleden kwam er de verklaring die leidde tot de rechtszaak van de eeuw. Een kapper/arts uit Piershil, Willem Tichelaar, beweerde dat Cornelis de Witt hem had gevraagd om Willem III te vermoorden. Hij zou daar 30.000 gulden voor krijgen. Een dag later werd Cornelis de Witt opgepakt en opgesloten in de Gevangenenpoort in Den Haag
Op zijn beurt beschuldigde De Witt dat Tichelaar hem had gevraagd om mee te doen met een aanslag op Willem III. Ook Tichelaar werd toen gearresteerd.
Ondanks de oorlogsdreiging in het oosten van het land was de rechtszaak tegen Cornelis de Witt het belangrijkste gespreksonderwerp in Holland. Toen vorige week het verhaal de rondte ging dat Cornelis zou zijn ontsnapt, werd de gevangenisdirecteur zo bang voor een oproer, dat hij Cornelis voor het raam van zijn cel liet staan, om maar te bewijzen dat Cornelis nog niet weg was.
Tijdens de rechtszaak bleek dat Tichelaar en Cornelis de Witt eerder met elkaar te maken hadden. Tichelaar was verdachte van ontvoering en De Witt deed het vooronderzoek naar de man uit Piershil. Van een rechtszaak kwam het echter nooit.
De gebroeders De Witt in de Gevangenenpoort, Maker: Simon Opzommer (1863)
Om een bekentenis af te dwingen (zonder bekentenis is er niets bewezen) werd Cornelis op de pijnbank gelegd. Zelfs na een marteling van 3,5 uur bleef Cornelis ontkennen.
Volgens insiders zou De Witt tijdens het ‘verhoor’ zijn opgehangen aan zijn armen en benen en vervolgens heen en weer geslingerd. Ook zijn de scheenbenen gespleten en kreeg hij zweepslagen. Toch hield De Witt zijn mond.
Eerder vandaag kwam de uitspraak van de rechtbank. Tichelaar werd vrijgesproken en Cornelis de Witt werd voor de rest van zijn leven verbannen uit de Nederlanden. Omdat hij na zijn ‘verhoor’ niet op eigen kracht de gevangenis kon verlaten, werd gevraagd of zijn broer Johan hem kon komen ophalen.
Menigte
Buiten de gevangenis was het ondertussen een drukte van jewelste. Opnieuw gingen de geruchten dat Cornelis de Witt was ontsnapt. Op de voordeur van de Nieuwe Kerk was een pamflet geplakt met een oproep om de gebroeders De Witt om het leven te brengen.
“Belsebub schrijft uit de Hel, dat Kees de Wit haast komen zel. Hij wacht hem in korte dagen, maar zijn kop moet eerst zijn afgelagen. En zijn broer is ook een schelm”
(pamflet, Nieuwe Kerk, Den Haag, 20-08-1672)
De vrijgelaten Tichelaar had zich inmiddels onder het publiek gemengd voor de Gevangenpoort. Hij beweerde dat zijn vrijlating het bewijs was dat hij het gelijk aan zijn zijde had en dat Cornelis de Witt de stadhouder had willen vermoorden. Een verbanning was een veel te lage straf, volgens Tichelaar.
De opgehitste menigte voor de Gevangenenpoort werd tegengehouden door de cavalerie. Het stadsbestuur van Den Haag had de plaatselijke schutterij gevraagd om te komen helpen, maar commandant Verhoeff had in duidelijke woorden laten weten een fel tegenstander te zijn van de gebroeders De Witt.
Ook was Willem III gevraagd om troepen te leveren, om de broers te beschermen, maar ook hij had niets van zich laten horen.
Vervolgens kreeg de cavalerie ook nog eens van hogerhand de opdracht om in te grijpen bij plunderende boeren, buiten de stad.
De moord op de gebroeders De Witt in verschillende stadio. Maker: Pieter Frits (1627-1708)
Lynchpartij
In de loop van de middag trokken de eerste dronken en opgehitste mensen de gevangenis binnen. Daar zaten ook schutters bij, onder leiding van Verhoeff. Ook Tichelaar was een van de eersten die de gevangenis binnen gingen.
Verhoeff wilde de broers fusilleren op het Groene Zoodje, een eindje verderop, maar zover kwam het niet. Net buiten het gevangenisgebouw werd Johan de Witt al neergeschoten. Zijn broer werd doodgeslagen met geweerkolven.
Wat er daarna met de lichamen gebeurde is bijna met geen pen te beschrijven. De lichamen werden ondersteboven opgehangen en open gesneden. Lichaamsdelen als tenen, vingers, oren, lippen en tongen werden afgesneden. De lichamen werden gecastreerd en de ingewanden eruit gehaald.
Verhoeff sneed de harten van de twee mannen uit hun lichaam, zoals hij eerder bij het stadsbestuur had aangekondigd.
Voor zover bekend is er nog geen onderzoek naar de dubbele moord begonnen.
Dit artikel gaat verder onder deze advertentie
Samenzwering
Boze (staatsgezinde) tongen beweren nu dat stadhouder Willem III betrokken was bij een samenzwering die heeft geleid tot de dood van de twee Dordtse politici.
Ooggetuigen hebben gezien dat vanmorgen vroeg drie vertrouwelingen van Willem III een ontmoeting hadden in herberg Valkpoort bij de Gevangenenpoort. Dat waren Willem Adriaan van Nassau-Odijk, Willem van Nassau-Zuilenstein en admiraal Cornelis Tromp.
Tromp zou nog steeds verbitterd zijn nadat de gebroeders De Witt hem niet kozen als opperbevelhebber van de Nederlandse vloot, maar wel Michiel de Ruyter.
De drie zouden geregeld hebben dat een dienstmeisje Johan de Witt naar de gevangenpoort zou lokken.
Willem III zou drie dagen geleden nog in Den Haag zijn geweest. Hij zou daarbij een bezoek hebben gebracht aan Willem Adriaan van Nassau-Odijk en Willem van Nassau-Zuilenstein. Beide heren zijn verre familie van Willem III.
Hoe ging het verder?
De betrokkenheid van Willem III is nooit bewezen. Er zijn echter genoeg aanwijzingen om aan te nemen dat hij in ieder geval iets geweten moet hebben van de plannen. Meerdere betrokkenen kregen een baantje aangeboden door of dankzij Willem III.
Ook werd er geen onderzoek gedaan naar de dubbele politieke moord. Deskundigen noemen de gebeurtenissen van 20 augustus 1672 de ‘zwartste bladzijde uit de Gouden Eeuw’.
Omdat er door de Engelsen en Fransen zulke hoge eisen werden gesteld aan vrede (de Engelsen zouden Walcheren krijgen, de Fransen het hele gebied ten zuiden van de Waal), kwam er voorlopig geen vrede. Vooral in Utrecht en Gelderland werd er door de Fransen geplunderd, opgeblazen en vernield.
Uiteindelijk gaven de ondergelopen polders de doorslag. De Fransen trokken zich terug. In het oosten zorgden nieuwe bondgenootschappen met Brandenburg en het Heilige Roomse Rijk ervoor dat Münster en Keulen zich terugtrokken.
Bronnen:
Wikipedia – Moord op de gebroeders De Witt
Historiek – Moord op gebroeders de Witt zorgvuldig voorbereid
NOS – Moord op gebroeders De Witt opgelost
Geschiedenis van Den Haag – Moord op de Gebroeders De Witt
Tekst: Dave Datema mmv Allard Schellens
Gepubliceerd op: 01 oktober 2017
Verhaalnummer: 17