ROTTERDAM – Een groep van een kleine honderd demonstranten heeft vanavond een try-out van het omstreden toneelstuk ‘Het vuil, de stad en de dood’ verhinderd. Volgens de actievoerders is het stuk van Rainer Fassbinder antisemitisch.
De Amsterdamse Theaterschool, het Theater Lantaren en joodse organisaties zijn na de afgelasting in gesprek gegaan. Een eerste gesprek heeft vanavond niets opgeleverd.
De voorstelling zou vanavond om half negen beginnen in theater De Lantaren aan de Gouvernestraat. Maar nog voor de show hadden de tegenstanders het toneel al bezet.
Ook buiten was een demonstratie gaande met enkele honderden demonstranten. De paar honderd betogers in de Gouvernestraat droegen spandoeken met teksten als ‘2000 jaar Jodenvervolging is genoeg’.
Demonstratie in Rotterdam tegen opvoering Fassbinders “het vuil, de stad en de dood” voor theater De Lantaren , rechts acteur Jules Croiset. Foto: Rob Croes, Nationaal Archief/Anefo
Onder de actievoerders was de Joodse acteur Jules Croiset.
“Ik sta hier met twee petten op, als jood en als toneelspeler. Wij voelen ons door dit stuk diep beledigd!”
(acteur Jules Croiset, Telegraaf 19-11-1987)
Naast Croiset stonden ook journalisten Henk van Dorp en Frits Barend, historicus Lou de Jong en rabbijn Soetendorp bij de demonstranten. Laatstgenoemde voegde zich ook bij het gesprek na de afgelaste bijeenkomst.
“Wees blij dat we kunnen protesteren”, zei mevrouw J. Knieseyer van de Anne Frankstichting. “Want veertig jaar geleden konden we dat niet.”
(Dit artikel gaat verder onder deze advertentie)
Bezet
In de zaal waren ongeveer 250 mensen aanwezig. Daarvan was ongeveer de helft afkomstig uit de Joodse gemeenschap.
Sommige bezoekers lieten verbaal ook weten dat ze tegen de afgelasting waren van het stuk van de Amsterdamse Theaterschool. Ze scandeerden woorden als ‘censuur’.
“Daarop ontspon zich tussen een bezoeker in de zaal en rabbijn Soetendorp een heftig twistgesprek: “Ik wil het zien!”, aldus de bezoeker, waarop Soetendorp reageerde met “U kunt het lezen.” De bezoeker: “Theater moet je zien.” Maar Soetendorp liet zich niet intimideren en voegde de verontwaardigde toeschouwer toe: “Goed, wij verschillen van mening, maar ik heb de pastorale verantwoordelijkheid om antisemitisme te bestrijden.”
(NRC Handelsblad, 19-11-1987)
“Onder deze omstandigheden kan geen sprake zijn van een theatervoorstelling”, liet theaterdirecteur Fred van Hilst via de microfoon aan het publiek weten. “Iedereen wordt verzocht rustig en waardig de zaal te verlaten.”
Affiche van omstreden stuk Het vuil, de stad en de dood van Fassbinder. Foto: Joost Evers, Nationaal Archief/Anefo
Maar de mensen in mensen in de zaal weigerden om weg te gaan, alsof ze bang waren dat na hun vertrek het stuk alsnog opgevoerd zou worden.
Af en toe gingen Rabbijn Soetendorp en directeur Sonke van de Theaterschool even in gesprek. In de zaal stonden toen plukjes mensen te wachten op wat er zou gaan gebeuren. Zelfs een poging om iedereen naar buiten te loodsen door de muziek van het theater aan te zetten mislukte.
Blijdschap
Toen het buiten in de Gouvernestraat duidelijk werd dat de gewraakte voorstelling niet door zou gaan, brak een oorverdovend lawaai los. Sommigen deden zelfs een vreugdedans.
Agenten grepen wel in toen iemand dreigde ‘een bom te gooien’. De man is meegenomen door de politie.
Die blijdschap was ver te zoeken bij de mensen van de Amsterdamse Theaterschool. Adjunct-directeur Weber van de theaterschool was geëmotioneerd over de afgelasting.
“We zijn monddood gemaakt. Dit is net zo erg als de boekverbrandingen van vroeger.”
(adjunct Weber, Theaterschool Amsterdam, Telegraaf 19-11-1987)
Volgens een woordvoerder van de theaterschool gaat het juist om een ‘heel integer’ stuk. De regisseur en de acteurs lieten zich vanavond niet zien.
De opveoring van het toneelstuk van de Duitse regisseur en schrijver Rainer Werner Fassbinder is het eindexamenproject van aankomend regisseur Johan Doesburg.
Het stuk gaat over een rijke Joodse projectontwikkelaar die profiteert van de sloop van een oude historische wijk. In het stuk brengt de hoofdpersoon een hoer (dochter van een oud-Nazi) om het leven en hij ontloopt zijn straf door zijn goede connecties met het corrupte stadsbestuur.
Volgens de actievoerders is het stuk puur antisemitisch en worden anti-semitische vooroordelen door de schrijver benadrukt en bevestigd.
In Duitsland werd het stuk nooit opgevoerd om dezelfde reden. Fassbinder wilde acht jaar geleden met het Frankfurter Theater het stuk ook al eens opvoeren, maar binnen die theatergroep zorgde het stuk voor nogal wat verzet. Fassbinder nam ontslag. Een film ging een jaar later wel probleemloos in première. De film was voor het eerst te zien in Rotterdam.
Foto: Demonstratie in Rotterdam tegen opvoering Fassbinders “het vuil, de stad en de dood” voor theater De Lantaren , rechts Jules Croiset. Foto: Rob Croes, Nationaal Archief/Anefo. Licentie: Public Domain
Onderzoek
Het Openbaar Ministerie heeft aangekondigd onderzoek te gaan doen naar het stuk. Daarop is gisteren een proefvoorstelling geweest achter gesloten deuren. Officier van Justitie Sin Sjoe kon nog geen mededeling doen over mogelijk antisemitisme.
Er is voorafgaand aan de try-out nog overleg geweest tussen de top van justitie en burgemeester Peper. Maar die zagen op basis van de inhoud van het theaterstuk blijkbaar geen reden om het tegen te houden, tot ergernis van de Joodse organisaties.
“Wat van ons wordt gevraagd is ingrijpen met het middel van de censuur. Een wapen dat wij niet kunnen en willen hanteren. Een wapen ook dat onlosmakelijk verbonden is met een maatschappij die door welhaast iederéén in dit land wordt verfoeid.” (Kunstwethouder Linthorst, Het Vrije Volk, 17-11-1987).
Joodse organisaties zoals de Anne Frankstichting en zelfs minister Korthals Altes van Justitie had de producent gevraagd het stuk te schrappen.
Hoe ging het verder?
Een dag na de geschrapte try-out kwamen beide partijen tot een compromis: er kwam een besloten voorstelling met een discussie achteraf. Alleen mensen uit de Joodse gemeenschap zaten in het publiek.
Een van de meest prominente tegenstanders van het toneelstuk, Jules Croiset, zou meerdere keren per brief bedreigd zijn. Mede vanwege de bedreigingen werd het toneelstuk definitief geschrapt. Daarmee stopte ook het onderzoek van justitie.
Toch kwam een maand later het nieuws naar buiten dat Croiset ontvoerd zou zijn door een fascistische jongerenorganisatie. Maar dat bleek in scene te zijn gezet, net als alle dreigbrieven.
Een paar maanden later ging het stuk toch écht in première, in New York, vlakbij Broadway.
Kwam het stuk ooit nog terug naar Nederland? Ja. In 2002 wordt het stuk opgevoerd. Dit keer was er geen enkele wanklank te horen. De regisseur was… opnieuw Johan Doesburg.
Om ophef te voorkomen werd er vooraf zo min mogelijk ruchtbaarheid gegeven aan de voorstellingen.
Het bovenstaande stuk is geschreven in het kader van de Maand van de Geschiedenis 2018. Het thema van het jaar is opstand. Wat in 1987 nog een opstand teweeg kon brengen, is jaren later totaal geen reden voor enige woede, zo blijkt.
Bronnen:
Het Vrije Volk – 18-11-1987 – Justitie onderzoekt ‘Fassbinder’
Het Vrije Volk – 19-11-1987 – ‘U wilt wat wij willen, geen anti-semitisme, geen fascisme’
Telegraf – 19-11-1987 – Demonstranten verhinderen toneelstuk van Fassbinder
NRC Handelsblad – 19-11-1987 – Heftige botsing van standpunten over Fassbinder
Trouw – 26-10-2002 – ‘Het Vuil, de Stad en de Dood’ kan nu wel
Auteur: Dave Datema
Gepubliceerd op: 01-10-2018
Verhaalnummer: 211