Boeren in opstand in de Alblasserwaard: ‘Je zal wel zien wat er van komt!’

HARDINXVELD-GIESSENDAM – Een ongekende opstand in de Alblasserwaard heeft een cafébaas in Hardinxveld het leven gekost. Ook zijn de huizen van enkele schouten geplunderd. Een stoet van naar schatting 500 mensen uit meer dan tien dorpen trok vrijdag met trommels en vlaggen door de polder om te protesteren tegen de in hun ogen torenhoge belastingen. Het is voor zover bekend het eerste georganiseerde oproer ooit in de Alblasserwaard.

Aanstichter van de rellen is molenaar Gerrit Lopik uit Gijbeland, een gehucht in de buurt van Brandwijk.

Getuigen zeggen dat hij bij voerman Cobus de Kuyper op een kar is gesprongen en samen met vijf anderen, onder wie zijn neef, is weggereden. Ook de knecht van de politieagent van Gijbeland ging mee. De mannen trokken vervolgens langs de dorpen Groot-Ammers, Streefkerk, Bleskensgraaf en de Vuilendam.

Overal gaven de zes opdracht om de kerkklokken te luiden en riepen ze de verzamelde bewoners op tot actie: “Jullie moeten maken om vier uur op de Vuilendam te zijn.” Op de vraag wat ze daar moesten doen, antwoordden de mannen op de kar: “Jullie moeten maar komen en dan zal je wel zien wat er van komt.”

Ophitsende toespraken

Inderdaad stond enkele uren later een groep van vijfhonderd mannen en vrouwen op de Vuilendam. Eerst luisterden ze naar volgens ooggetuigen ‘ophitsende’ toespraken, waarna ze in optocht, met trommels en vaandels, op weg gingen, via Groot-Ammers naar Goudriaan, Ottoland en uiteindelijk Giessenburg, Giessen-Oudekerk, Giessendam en Hardinxveld.

In de dorpen lieten de oproerkraaiers opnieuw de klokken luiden. Ook dreigden ze met geweld. In de dorpen langs het riviertje de Giessen kwam het tot plunderingen, waarschijnlijk omdat de plaatselijke agenten de belastingophalers hadden geholpen bij het uitvoeren van hun werk.

Dit artikel gaat verder onder deze advertentie

Drank

Het huis van de agent van Giessenburg, Anthonij van Zuijdam, werd volledig geplunderd, net als dat van Evert van Asperen, zijn collega in Giessendam. De relschoppers sloegen ramen en deuren kapot, braken alle kisten en kasten open en trapten de huisraad kapot. Cornelis Brooshooft, de schout van Giessen-Oudkerk, kon voorkomen dat zijn inboedel kort en klein werd geslagen door de oproerkraaiers drank te geven.

In Hardinxveld ontsprong politieman Leendert van Tettenroode de dans, maar moest de uitbater van café ‘De Prins’ het ontgelden. Hij werd doodgestoken, naar verluid door iemand uit Ottoland. De toedracht is nog onduidelijk, maar vermoedelijk probeerde de kroegbaas de rellende boeren tegen te houden. De autoriteiten spreken over ‘een moord op brute wijze’.

De woedende menigte is niet lang na de moord uit elkaar gegaan. Maar de initiatiefnemers willen het vuurtje laten branden. Ze vragen iedereen om maandag naar de herberg op de Veerdam in Papendrecht te komen om met elkaar over te varen naar Dordrecht en daar te protesteren tegen de marktwerking in de gewestelijke belastinginning die zou zorgen voor extra hoge tarieven. Ze hebben zelfs tussen de bedrijven door een flyer gemaakt om de oproep te verspreiden.

Of het zover komt is nog onduidelijk. De schouten van de verschillende dorpen in de Alblasserwaard hebben al laten weten het leger en de schutterijen in te zetten om een nieuw oproer in hun gebied te voorkomen.

Belastingpacht

Hoe kon het zover komen? Gerrit Lopik is weliswaar de directe aanstichter van de rellen, maar hij krijgt brede steun. In heel Holland heerst er onvrede over het systeem van belastingverpachting, waarbij het recht om belastingen te innen in handen komt van de hoogste bieder. Veel mensen denken dat de belastingpachters de tarieven, die in deze crisistijden toch al fors ingrijpen in het huishoudboekje, eigenhandig ophogen om er zoveel mogelijk aan te verdienen.

In de Alblasserwaard speelt nog meer. Boeren daar zeggen dat ze na twee grote overstromingen, in 1741 en 1744, en de uitbraak van een ernstige veeziekte twee jaar geleden geen cent meer te makken hebben. En juist vorige maand kondigden de belastingmedewerkers Coenraad Welborn en Dirk van Andel aan dat ze onder meer de gemaalbelasting zouden komen innen. De Staten van Holland regelden dat ze daarbij bescherming zouden krijgen van de plaatselijke agent en politici. Kennelijk heeft de politie van de dorpen langs de Giessen hun medewerking toegezegd.

Dat leidde in juni al tot onrust in Gijbeland en de omliggende dorpen Brandwijk en Ottoland. Zij eisten dat de belastingpachters nooit meer in hun dorpen zouden mogen komen. Maar het gewestelijk bestuur ging daar niet in mee en de onrust bleef. Drie dagen geleden kwam er uit Den Haag nogmaals het bevel om de belastinginners geen strobreed in de weg te leggen. Toen die woorden Gerrit Lopik bereikten brak hij in grote woede uit. Met een voor de Alblasserwaard uniek oproer tot gevolg.

Hoe het verder ging:

Het gewestelijk leger en de plaatselijke schutterijen zijn daadwerkelijk ingezet. Daarop was de orde snel hersteld. De Staten van Holland voerden vervolgens een uitgebreid en langdurig onderzoek uit naar het oproer. Er rolden de namen van 84 verdachten uit: 26 uit Gijbeland, 19 uit Molenaarsgraaf, 8 uit Ottoland, 8 uit Bleskensgraaf en Hofwegen, 7 uit Brandwijk, 4 uit Laag-Blokland, 3 uit Giessenburg, 2 uit Wijngaarden, 2 uit Groot-Ammers, 1 uit Goudriaan, 1 uit Giessen-Oudkerk, 1 uit Hardinxveld en 2 met onbekende woon- of verblijfplaats.

Het proces tegen de verdachten verliep vrij traag. Er bleken veel oproerkraaiers te zijn gevlucht. Tegen zes van hen zijn hoge straffen geëist. Drie zouden er de doodstraf moeten krijgen en nog eens drie zouden moeten worden gegeseld en na tien jaar tuchthuis moeten worden verbannen. Maar tot vonnissen kwam het niet, aangezien de zaak in 1748 werd opgeschort, vanwege de afschaffing van de gehate belastingpacht.

Veel heeft het pachtoproer de Waardbewoners niet geholpen. De belastingdruk bleef. De Staten van Holland gaven bovendien Coenraad Welborn op 28 september 1748 toestemming om de nog uitstaande achterstallige belastingen in te vorderen.

Dit verhaal maakt deel uit van de serie voor de Maand van de Geschiedenis 2018. Het thema van dat jaar is Opstand. In dit verhaal staat de rustieke Alblasserwaard centraal, die dus niet altijd even rustig is.

Bronnen:

A.P.B. van Meeteren, Het ruysschen als de Libanon: de Nijkerkse beroeringen in Bleskensgraaf in 1752 (Bleskensgraaf 1998)

H.J. van Rees (e.a.), Eenheid en scheiding. Historische schetsen van Molenaarsgraaf en Brandwijk (Molenaarsgraaf 1994)

R. Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17^de en 18^de eeuw (Baarn 1982)

Nationaal Archief, Archief Hof van Holland 1428-1811, toegang 3.03.01.01, inventaris 301; 5456.3; 5457.2

Auteur: Drs. A.P.B. van Meeteren

Gepubliceerd op: 01-10-2018

Verhaalnummer: 210

De flyer, zoals in het verhaal wordt aangehaald, waarin mensen worden opgeroepen om mee te demonstreren tegen de hoge belastingen, is bewaard gebleven. Het is opgeslagen in het Hof van Holland van het Nationaal Archief.